Kategoria: Przewodnik krajoznawczy
Opublikowano: 2012-03-07 23:50:51 przez system

Królówka, wieś nad Polanką I

Królówka, wieś w historycznym zapisie pojawia się w początkach XIV w., a jej nazwa wskazuje na status własnościowy samego monarchy. Tak było w istocie, bowiem wieś lokowana była przez Władysława Łokietka jako Królowa Wola – wieś królewska (Villa Regis), a pierwszą znaną datą jest rok 1319, choć nie wykluczone, że wieś lokowana była już zaraz po 1300 roku.

Na przestrzeni dziejów nazwa wsi wielokrotnie się zmieniała, i tak: Villa Regis, Crolevska Wola, Cralowa Wola, Crolowa, Crolewka, Kralewka, Crolawka itp. Wieś zajmuje centralne partie Pogórza Wiśnickiego, z tych to rozległych wierzchowin rozciągających się na wysokościach rzędu 350 m npm, wypływają liczne źródła. Spływając na północ dają początek jednej z większych rzeczek bocheńszczyzny – Polance. To właśnie w jej dolinie rozwijało się osadnictwo dając początek wsi Królówce.

Wykorzystując rozległy obszar występowania mało odpornych utworów fliszu karpackiego (rejon geologicznej synkliny), utworzyła Polanka poprzez erozję obszerną dolinę, w której od wieków rozrastała się wieś, największa pod względem obszaru i liczby ludności miejscowość w dolinie tej rzeki.

Wschodnie zbocza doliny są stosunkowo krótkie i strome, pokryte płatami lasów, a rolne pola wąskimi pasami przebiegają równolegle do stoku. Wysokość tych zboczy sięga 400 m npm. Jest to grzbiet Soślin o południkowym przebiegu, którym prowadzi droga Bochnia – Limanowa. Najwyższe wzniesienie w tym rejonie to Osiczyna, sięga 419 m npm. W krajobrazie tego obszaru dominują lasy o drzewostanie liściastym wypełniające górne, głęboko wcięte w wierzchowinę dolinki wciosowe. Odmienny krajobraz rysuje się na zboczu zachodnim, przyległym do Leszczyny i Nieszkowic Wielkich, gdzie koncentruje się większość zabudowy Królówki, a pola ciągną się ku wierzchowinom łagodnych zboczy sięgających jedynie wysokości 320 m npm.

Krajobraz Królówki trafnie oddała na swych obrazach p. Justyna Kacykowska, współczesna artystka, absolwenta krakowskiej ASP. Zasadźca wsi, a zarazem pierwszy jej sołtys otrzymał na własność 4 łany gruntu, zaś ogólny obszar lokacyjny wsi wynosił 59 łanów, według dzisiejszej miary jest to około 1 400 ha. Najstarsza część wsi znajdowała się w rejonie dzisiejszego Nadola, z tym że pierwotne osadnictwo skupiało się raczej w wyższych partiach doliny, a role – pola uprawne ciągnęły się pasami wzdłuż stoków, z doliny ku wierzchowinom.

Kolejno powstawały nowe części wsi tworząc odległe przysiółki, jak: Nowy Świat, Nowa Wieś, Muchówka, Pagórki, Sośliny, Pańska Rola, Zagrody, Uzbornia, Skotnica, Kamienica, Nagorze, Nadole. Swoje indywidualne nazwy posiadają też poszczególne połacie pól i lasów, odnoszą się swymi nazwami do ich właścicieli, jak i swego topograficznego położenia. W miejsce wszechobecnych niegdyś w krajobrazie użytków rolnych, jak: zboże, len, konopie czy chmiel, zajmują już inne uprawy, wśród nich pojawiły się sady i wiklina, zmieniające z wolna sposób rolniczego wykorzystania gruntów. Parafię utworzono w Królówce już w roku 1326, a pierwszym jej plebanem był niejaki Henryk, wartość parafii oceniono na 3 grzywny, a pleban wnosi opłatę 8 skojców, zaś w dwadzieścia lat później 10 ½ skojca co wskazuje na powiększanie się ludności. Pierwsza szkółka parafialna powstała przy miejscowym kościele w roku 1496. W połowie XIV w. ludność w parafii Królówka liczyła 645 osób, co dawało ówcześnie średnią gęstość zaludnienia – 18 osób/km². Wraz z utworzeniu klucza majątków ziemskich (królewszczyzny) w Lipnicy Murowanej, Królowa Wola weszła w jego skład, pozostając razem także w ramach późniejszego starostwa niegrodowego.

W 1432 r. król Władysław Jagiełło zastawił wieś wielkorządcy krakowskiemu Klemensowi Wątróbce, również w późniejszym okresie czasu wieś stanowiła tenutę innych majętnych osobistości w królestwie. W 1457 wieś nazywa się już Królewka, w lustracji dokonanej przez urzędników królewskich w roku 1564 wieś figuruje z kolei jako Villa Kroliewka licząc wówczas 119 kmieci, 14 komorników, 2 karczmarzy i sołtysa, zaś obszar wsi wynosił dalej 59 łanów. W 1544 r. król Zygmunt Stary nakazuje komisarzom królewskim dokonanie rozgraniczenia (wytyczenia granicy) królewieckiej królewszczyzny od dóbr Kmitów, dokonuje tego Fryderyk Łapka z Kierlikówki. Granice te są dość szczegółowo opisane, z uwzględnieniem ówczesnych nazw. W większości zostały już one zapewne zapomniane, nie mówiąc o kopcach, które zanikły, a były ówcześnie sypane w charakterystycznych punktach granicznych, jak choćby Mazurowska Góra czy Wolny Potok.

Z podobnym opisem spotykamy się w roku 1626, wówczas to na zlecenie Stanisława Lubomirskiego dokonano opisu wytyczonych granic między Olchawą, a Królówką. Z II-giej połowy XVI w. (1570 r.) znana jest skarga chłopów do króla na akty bezprawia, których dopuszczał się sołtys wsi Królówka, szlachcic P. Gaboński. Nakładał on mianowicie na poddanych królewskich wzorem dzierżawcy królewszczyzny, nadmierne czynsze i daniny i nadzwyczajne roboty. Więził on ponadto kmieci, zajął im bydło i konie, a tych co się skarżą – prześladuje. Król, wówczas Zygmunt August, przykazał dzierżawcy by ten zachował kmieci przy ich prawach i nie dopuszczał do dalszego ucisku przez sołtysa. W 1750 r. wybuchł podobny spór, tym razem w stosunku do dworu i plebana, lecz nadal związany z nadmiernym obciążaniem chłopów licznymi powinnościami. W 1757 r. Andrzej, ojciec Wawrzyniec i synowie Jan i Antoni Wysoccy pozywają do sądów szlachcica Tomasza Ratoszewicza, który poinformował mylnie kancelarię królewską iż sołectwo królewieckie jest wolne (wakujące) i tym sposobem uzyskał na nie przywilej. W trzy lata później król przywraca sołectwo skarżącym się.

Z 1757 r. mamy informację o nadaniu w Królówce przez króla Augusta III chorążemu lubelskiemu Stanisławowi 1 łan tzw. gruntu wybranieckiego. W 1765 r. wieś obejmowała 60 łanów kmiecych zamieszkałych przez 194 chłopów wraz z rodzinami. Rozległa wieś z biegiem lat wyodrębniła ze swego obszaru (z odległych przysiółków) dwie samodzielne wsie, Cichawkę z zachodniej części i Muchówkę we wschodniej, w rejonie dawnej karczmy Muchawka. Obecnie Królówka liczy około 2 000 mieszkańców, pod względem administracyjnym wchodzi w skład gminy Nowy Wiśnicz.

c.d.n.
Czesław Anioł