Szkice o kapliczkach (II) - Cześć Maryi, cześć i chwała
Kapliczki wznoszone ku chwale Matki Bożej, są najbardziej liczną grupą pośród wszystkich obiektów małej architektury sakralnej. Na ziemi bocheńskiej jest ich najwięcej, niezależnie od ich ilości, wizerunki Maryi reprezentują także bogaty wachlarz różnych przedstawień ikonograficznych.
Ikonografia poświęcona Matce Bożej powiększała się wraz z jej regionalnym kultem i rozwojem nauki Kościoła zawartej w traktatach mariologicznych (formy kultu). Dość wspomnieć, że wyróżniono ponad 50-siąt wizerunków Matki Bożej różniących się nazwą, a przez to i ikonograficznym ujęciem postaci, nie mówiąc o artystycznym aspekcie. Im bliżej naszych czasów, widać jednak zmniejszającą się ilość dużych figur i płaskorzeźbionych wizerunków. W ich miejsce w kapliczkach pojawiają się obrazy (reprodukcje) oraz małe gipsowe figurki fabrycznej roboty, wypełniając głównie formy szafkowe i wnęki trzonów, a także szczyty ścian frontowych.
W poniższym szkicu zaprezentowanych zostało kilka najczęściej występujących w obszarze powiatu bocheńskiego przedstawień mariologicznych, a to: Matka Boża z Dzieciątkiem, Matka Boża Niepokalana, Matka Boża Różańcowa, Matka Boża Bolesna. Niejednokrotnie różnice te, zwłaszcza w rzeźbach są trudne do rozróżnienia, zwłaszcza na rzeźbach nie pomalowanych. Wnikliwa ich obserwacja pozwala jednakże dostrzec specyficzne cechy nadające danemu wizerunkowi istotne znaczenie. Matkę Bożą z Dzieciątkiem różnią np. od Matki Boskiej Szkaplerznej jedynie dwa małe prostokąty szkaplerza, często trudne do dostrzeżenia.
*Jej oblicze łaski pełne
I nie smutne, uśmiechnięte.
I korona, złota szata -
Tyś Maryjo Matką świata.
W prawym ręku Dziecię Boże,
Zrodzone, a niestworzone,
Ono przecież wszystko może
I w potrzebie dopomoże. *
Matka Boża Niepokalana
Matka Boża Niepokalana czczona jest szczególnie w okresie Adwentu, Jej święto przypada 8 grudnia. Wizerunki Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej wyróżniają się spośród innych ikonograficznych przedstawień wdziękiem postaci. To nie jest tylko zasługa wykonujących je artystów lecz przesłania jakie zawierają te wizerunki. Takie dają z pewnością odczucia figura NMP NP. w Bochni na Uzborni. Ta figura wzniesiona została w przedziale lat 1870 – 80 z fundacji Marii Meiss w obszarze wyrobiska gipsu eksploatowanego podówczas na wzgórzu Uzbornia. Również do wykonania samej figury Maryi użyto gipsowego bloku, a betonowa podstawa naśladuje podłoże skalne Uzborni. Polichromowany posąg Maryi (prezentacja orantki) z aureolą 12-tu gwiazd nakryty jest blaszanym daszkiem.
Znacznie się różni od wizerunku bocheńskiego figurka NMP NP. w Ujeździe, ta jest niewielka i seryjnej fabrycznej produkcji. W aureoli nad głową unosi się wieniec 12-tu gwiazd charakterystyczny dla prezentacji tego wizerunku. Kapliczkę szafkową dla maryjnej figurki wzniesiono na początku XX w., w miejsce starszej, z której pochodzi też rzeźbiony wizerunek św. Kingi znajdującej się obecnie w kapliczce domkowej. Miejsce posadowienia kapliczek, to miejsce szczególne i nieprzypadkowe, stoją one bowiem przy źródle, które wg. legendy swą cudowną mocą wyzwoliła z ziemi właśnie św. Kinga.
Matka Boża z Dzieciątkiem
Wizerunek ten często można pomylić także z postacią Matki Bożej Różańcowej, jednakże w tym pierwszym odwzorowaniu zwrócona jest uwaga na macierzyństwo, nie występuje tu też gest wyciągniętej ręki, na którym wieszano wyrzeźbiony różaniec, zarówno u Maryi czy to u Dzieciątka Jezus. Ten wizerunek wiąże się szczególnie z okresem Świąt Bożego Narodzenia. Samych scen Narodzenia Pana Jezusa w kapliczkowych prezentacjach jest niewiele (Łomna – kapliczka Bożego Narodzenia). Ten motyw zaistniał w innej formie – szopek, wypełniających kościoły w okresie Bożego Narodzenia.
Piękna, kamienna figura Matki Bożej z Dzieciątkiem znajduje się w Muchówce (przy głównej drodze Wieliczka – Tymowa), wykonana została przez Wojciecha Samka w 1914 r., a ufundował ją Marcin Karteczka. Matka Boża stojąca na globie ziemskim wieńczy wysoki, dwukondygnacyjny trzon z wyrytym w nim wizerunkiem głowy Chrystusa Bolesnego.
W Bogucicach figura Matki Bożej z Dzieciątkiem stanęła w 1947 r., była to fundacja B.J. Datów. Jest to kapliczka kamienna z dodatkiem elementów wykonanych z gipsu. Posąg Matki Bożej nakryty jest blaszanym daszkiem z krzyżem, a jego podstawa nakrywa z kolei trójczłonowy postument. Tu znajdują się trzy płaskorzeźbione wizerunki św. Rodziny oraz św. św. Jana Nepomucena i Barbary.
Matka Boża Różańcowa
Ustanowienie przez Kościół wizerunku Matki Bożej Różańcowej związane jest z rozpowszechnieniem modlitwy różańcowej skierowanej poprzez Matkę do Syna Bożego i powstaniem w Europie licznych bractw różańcowych powołanych w okresie po zwycięskiej bitwie z Turkami pod Lepanto. W tych wizerunkach Maryja czy też Dzieciątko Jezus trzymające w wyciągniętej ręce różaniec, podaje go jakby nam do odmawiania, rozważania. Znaczenie różańca jako modlitwy, Maryi uwieńczyło wezwanie do Maryi jako Królowej Różańca Świętego.
Ciekawe z historycznego i artystycznego punktu widzenia są figury Matki Bożej Różańcowej w Lipnicy Dolnej i Rajbrocie
Jak przekazuje tradycja ustna, w II-giej połowei XIX w. w lesie dworskim w Lipnicy Dolnej miało miejsce zdarzenie, które dało początek kapliczce. Jednemu z pracowników dworskich zobaczył unoszącą się w obłoku nad drzewem postać Matki Bożej z Dzieciątkiem na ręku. Na pamiątkę tego objawienia powieszono na tym drzewie skromną kapliczkę z figurką Bogurodzicy. Po latach kapliczka z drzewa przeniesiona została na słup, a w jej wnętrzu znalazła się nowa figura Matki Bożej Różańcowej W 1975 r. parafianie lipniccy wznieśli dla Maryi kapliczkę o kształcie groty.
W sąsiedniej w stosunku do Lipnicy wsi Rajbrocie, przy drodze do Żegociny wznosi się wielkiej urody, zadbana kapliczka – figura Matki Bożej Różańcowej.
W podzięce Maryi, do której zwracano się o pomoc w pozytywnym rozpatrzeniu sporu o ziemię Maryjanna i Wojciech Juszczykowie ufundowali w 1906 r. kapliczkę o której mowa. Układ konstrukcyjny tej kamiennej figury jest typowy dla tego typu kapliczek wznoszonych ówcześnie, charakteryzuje go czterościenny postument opatrzony płaskorzeźbionymi ściankami oddzielony zdobionym gzymsem od wieńczącej trzon figury. Postać Maryi ujęta w pozie zwanej kontrapostem stoi na kuli ziemskiej, na lewym ręku trzyma Dzieciątku Jezus, zaś w prawej ręce (tu przylegającej do ciała), trzyma różaniec. Trzon kapliczki wypełniają obok tablicy fundacyjnej płaskorzeźby św.św. Wojciecha, Szczepana i Jakuba Apostoła. Napis fundacyjny jest to formą modlitwy proszącej. (fot. 10) Maryo strzeż serca mego nie wychodź z niego póki mi tchu życia stanie nie opuść mnie Panie Jezu.
Matka Boża Bolesna
To jedna z ikonograficznych prezentacji Matki Bożej dla uczczenia cierpień, których doznawała jako Matka Zbawiciela. Ikonografia poświęcona Matce Bożej Bolesnej przedstawia Maryję w trojaki sposób. Widzimy więc Jej postać stojącą pod krzyżem z Chrystusem wraz ze św. Janem Ewangelistą czy św. Marią Magdaleną, wyobrażenie to zwane jest często Grupą Ukrzyżowania. Spotyka się też wizerunki we frontalnym ujęciu postaci, gdzie piersi Maryi przeszywa siedem mieczy - to Matka Boża Siedmiu Boleści. Rozpowszechniona jest też ikonografia o oryginalnej wymowie, zwana Pietą. Jest to przedstawienie Matki Bożej, która opłakując Jezusa trzyma na kolanach ciało po zdjęciu z krzyża. Przez pewien czas to odwzorowanie było jednym z najczęściej wykonywanych. Ten wizerunek odnosi się do łacińskiego znaczenia słowa pietas - miłość zgodna z powołaniem.
Wizerunek Matki Bożej Bolesnej stojącej pod krzyżem spotkać możemy w Leszczynie, jest to jedna z wielu stojących przy drogach bocheńszczyzny Grup Ukrzyżowania. Kapliczkę tę wykonał w 1908 r. Wojciech Samek z Bochni na zlecenie M.J. Mączków. Jest to kapliczka kamienna (partie naturalne i kamień sztuczny) zwieńczona figurą krzyża. W wysokim trzonie kapliczki nakrytym łukowatym sklepieniem widnieje oprócz bocznych płaskorzeźb wnęka z posążkiem Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej.
Samodzielna figura Matki Bożej Bolesnej stoi w Chronowie, była to fundacja M.J. Nabielców w 1931 r. Ta kamienna rzeźba osłonięta metalowym daszkiem stoi na cokole wieńczącym trzon kapliczki, na gzymsie frontalnym odczytać można napis: Matko Boska Bolesna módl się za nami, którzy się do Ciebie uciekamy.
Na wysokim trzonie widnieją trzy płaskorzeźby, są to: św. Rodzina, św. Franciszek i św. Jakub.
Wizerunek Matki Bożej Siedmiu Boleści jako drugie z wyobrażeń Matki Boskiej Bolesnej widnieje na kapliczce w Muchówce, nieopodal skrzyżowania dróg w kierunku Bochni. Kapliczkę tę wykonał w 1877 r. T. Twaróg, fundatorami byli M.M. Więcławowie. Jest to kamienna figura krzyża, w którego trzonie, w ściance frontowej artysta wykonał polichromowaną płaskorzeźbę Maryi. Matka Boża przedstawiona została tu w pełnej postaci, a jej piersi wbitych jest siedem mieczy. Każdy z nich reprezentuje jeden z motywów uznawanych za Jej boleści życia jako Matki Chrystusa.
Z prezentacją Matki Boskiej Bolesnej jako Pieta mamy do czynienia w okazałej, kamiennej figurze z Królówki - Nowym Świecie, stojącej przy drodze Wieliczka – Tymowa. Figurę Maryi ufundowała rodzina Dziedziców w 1860 r. w podzięce za szczęśliwy powrót ze służby wojskowej do domu głowy rodziny, Wojciecha. Pieta nakryta jest metalowym daszkiem i zajmuje podest na wysokiej kolumnie wyciosanej w kamieniu. W dolnej części kapliczki, na czworobocznym, ogzymsowanym postumencie znajdują się płaskorzeźby, przedstawiają św. Wojciecha patrona fundatora, św. Błażeja oraz scenę Trzeciego Upadku Chrystusa. (fot. 16). Do tej tematyki nawiązuje też współczesna rzeźba znajdująca się we wnęce bramy cmentarnej „Nowego” cmentarza w Lipnicy Murowanej. Artystka w sugestywnej scenie zawarła akt opłakiwania matki nad zmarłym synem, Maryja towarzyszy Mu do końca.
Czesław Anioł