Wodospady, szypoty i bystrza

Rzeki i potoki północnej części powiatu bocheńskiego są ciekami nizinnymi, spadek ich wód jest niewielki, a ich nurt przy normalnym stanie wód leniwie przemieszcza się w obrębie koryta. Znacznie odmiennie prezentują się potoki obszaru Pogórza Karpackiego. Ich nurt w większości jest pospieszny z racji ich większego spadku, a gdzie podłoże skalne ogranicza im siłę drążenia, tworzą się wodospady, szypoty i bystrza.

Z definicji …

Wodospad powstaje, gdy trasę spływu wód przecina poprzecznie ławica skalna, a niżej jej zalegają utwory bardziej podatne na erozję. Naprzemianległy układ warstw, jak to jest powszechnie we fliszu (tego typu skały osadowe budują cały obszar Pogórza Karpackiego), stwarza dobrą okazję do powstawania swobodnych spadów, uwolnionych od dna strug wody.

Mianem szypotu określa się natomiast spad wody, a raczej jej ześlizgiwanie się z progu skalnego przegradzającego koryto rzeki. Szypoty zazwyczaj występują seryjnie, tam gdzie układ warstw skalnych dna tworzy ciąg podobnych sobie progów. Inne nazwy na określenie takich spadów wody, to: porohy (Dniestr), szumy (Tanew). Bystrze z kolei tworzy się w skalnych, przełomowych odcinkach rzek, poprzez zmniejszenie przekroju przepływu, woda znacznie w tych miejsca przyspiesza, powstaje rwący jej nurt.

Nad Pluskawką

Potok właściwie nazywa się Przeginia, lecz szum i plusk przelewającej się przez progi skalne wody, był zaś z pewnością motywem nazwotwórczym dla tej części potoku. Jest to przełomowy fragment potoku zwany „Skałki” charakteryzujący się nie tylko osobliwościami koryta, ale także jego ścian, co nadaje mu osobliwego wyglądu skalno – leśnego ustronia.
Wszystko to dzieje się w Rdzawie (na wysokości budynku szkolnego), część koryta potoku (odcinek około 50 m długości) znajduje się w obrębie odsłoniętych ławic piaskowca. Potok wymył wierzchnią warstwę łupków odsłaniając piaskowce tworzące obecnie dno potoku. Płyta ta jest mocno poorana wleczonym przez wodę żwirem, wytworzyły się w niej rynny i poszerzone szczeliny, woda spływa nimi (nie licząc okresowych wezbrań) ku krańcom przełomu zwieńczonego okazałym progiem. Nurt wody dzieli się tu na kilka strug, część z nich przelewa się krawędzią płyty skalnej tworząc krótkie lecz efektowne wodospadziki. Reszta spływa w obszerny kocioł eworsyjny (banior) wyraźnie wymodelowaną w piaskowcu rynną u północnego brzegu koryta. W dalszym swym biegu do Tarnawki potok Przeginia ukazuje w swym korycie liczne progi, będące odzwierciedleniem budowy geologicznej tego terenu. Nie ma tu już co prawda wodospadów, ale drobne szypoty urozmaicają koryto rzeczne.

Tarnawka

Podążając od centrum Tarnawy w górą potoku takiej samej nazwie, spotkamy w zwężenie doliny, to początek liczącego 2 kilometry długości przełomu tego potoku. Bardzo malowniczy to fragment Tarnawki. W zboczach tworzących przełom, pojawiają się wychodnie piaskowcowe, pojedyncze bloki, a w korycie całe zespoły ukośnie zapadających ławic. Jest tu cały system progów, szypotów po których przepływa nurt wody tworzący ponadto miejscami wyraźne bystrza.

Sepne

Zaglądnijmy też do Trzciany, wschodnimi jej obrzeżami płynie niewielki potok zwany Sepne. Bystre wody odsłoniły szereg wychodni skalnych w jego zboczach, a w samym korycie docięły się do skalnego podłoża. W dnie potoku uwidaczniają są liczne progi i rumowiska bloków skalnych.

Piekarski Potok

Niezwykle unikalnym, a przy tym efektownym w zjawiska erozji rzecznej jest Piekarski Potok w Lipnicy Dolnej. Oprócz efektownego przełomu między Dominiczną Górą, a Piekarską Górą kryje liczne formy erozji dennej i bocznej, występują one na prawie całej długości koryta. Pierwsze z nich pojawiają się już za dworem Ledóchowskich, na zachodnich zboczach Duchowej Góry. Jest tu ich cały zespół, od przełomu począwszy, przez szypoty i bystrza w skalnych rynnach. Z braku drogi, koryto potoku jest trudno dostępne, ukrywając swe unikalne w skali Pogórza Wiśnickiego piękno. (fot. 7 – 10) W górnym odcinku biegu Potoku Piekarskiego, dopatrzyć się jeszcze można niewielkiego wodospadu. (fot. 11) Podobna forma występuje też na głównym jego dopływie Potoku Skarbowym, gdzie w brzeżnej partii warstw piaskowca powstał wodospad, co prawda okresowy, ale z wyraźnie wykształconym progiem i kotłem eworsyjnym poniżej.

Potok Górzański

Ciekawe formy ukształtowane przez wody płynące występują w Lipnicy Górnej, w północno-zachodnich rozłogach Potoku Górzańskiego. Jedno z tych miejsc zwane jest „W skale”, odsłania się tu czołowa ściana bloku piaskowców wyznaczająca zasięg skalnej płaszczyzny. Zrazu stropem, a niżej czołem warstwy, ciecze struga wody zamieniając się na jej krawędzi w wodospad, a precyzyjniej mówiąc, w dość długi ześlizg wody. (fot. 13) Drugim z charakterystycznych miejsc o interesującej nas tematyce, jest wodospad utworzony na krawędzi masywnej płyty zalegających tu piaskowców, miejsce to nazywają „Kobyła”. Wodospad powstał jak i wiele innych podobnych mu form, w pasie zasięgu występowania gruboławicowych warstw piaskowca, których wychodnie zaznaczają się dodatkowo w okolicy. Niewielki strumyczek tworzący wodospad, już prawie od samego źródła płynie stropem wychodni, by osiągając jej krawędź opaść nikłą strugą wodospadu. Wysokość spadu wody mierzy nieco ponad 2 m. W „wodospadowej” ścianie, na wysokości ok. 1,5 m od jej stropu, wskutek obrywów wytworzyła się efektowna nisza.

Kamionka

Kamionka jest jednym z głównych źródłowych potoków Uszwicy, wpada do niej w górnej części Rajbrotu . W dolnym swym biegu natrafia na kontakt warstw piaskowca przynależnych do płaszczowiny śląskiej, z utworami zalegającymi głębiej (płaszczowina podśląska okna tektonicznego) choć tu sięgających powierzchni. Zrazu tworzy się tu bystrze, zamieniające się wkrótce w kipiący wodą ześlizgowy szypot i krótkie spady wody. Ten kilkudziesięciometrowy odcinek jest wdzięcznym przykładem erozyjnej pracy górskiego potoku.

Pod Paprotną

W zachodnich zboczach Paprotnej, już na terenie Łąkty Górnej pojawia się na jednym z dopływów Potoku Saneckiego, niewielki lecz klasyczny w swej budowie wodospad. Obszarem tym przebiega strukturalna krawędź warstw piaskowca budująca między innymi „Kamienie Brodzińskiego”. Nawet taka niewielka ilość wody przez lata pracy potrafiła wgłębić się do stropu tych warstw, by na ich krawędzi opaść nitką wody.(fot.16)

Cichawka

]Erozyjne dokonania potoku Cichawka oglądać można w dolnym odcinku jej biegu, poniżej kościoła w Cichawce. Potok podpływa tu pod południowe urwiste zbocza odsłaniając skalne jego ściany, zwężenie koryta tworzy zaś na tym odcinku efektowne bystrza.

Potok Borowianka

]W wędrówce szlakiem wodospadów, szypotów i bystrz, dotarliśmy pod jedno z ciekawszych wzgórz na bocheńszczyźnie, to Kobyla Góra z efektownymi ostańcami skalnymi na szczycie. Ale wychodnie piaskowcowe widoczne są również u podstawy góry, płynąca tu Borowianka skutecznie atakuje jej zbocza odsłaniając skalne płaszczyzny. Ich upad powoduje, iż wody potoku spływają po tej pochyłej powierzchni wartkim nurtem, formą bystrza.

Znad spadów

Niniejsza prezentacja nie obejmuje zapewne wszystkich tego typu form występujących na potokach bocheńszczyzny. W swoich wędrówkach spotykacie Państwo także inne, mniejsze czy większe spady wód, to wielkie przeżycie, te formy ubogacają pospołu z innymi formami erozji nasze krajobrazy przyrodnicze. A gdy wsłuchać się w strużki spływającej wody, to uchwycić można jak nucą swoje melodie i wyłowić z nich frazy mówiące o początkach strumienia, owych kropel dających początek rzece.

Wszystkie te formy występują w górnych odcinkach rzek i potoków, gdzie siłą rzeczy ilość płynącej nimi wody jest stosunkowo niewielka i trzeba okresowych wezbrań, by mogły w pełnej swej krasie zaistnieć.

… Wpatrz się w strumienie, gdy wezbrane wiosną
Siłę wód od gór doliną powiodą,
Zahuczą mocą, zabłysną urodą
I na progach skał siklawą urosną …

Czesław Anioł