Doliną Stradomki (II)

Potraktujmy ten odcinek doliny jako II-gi etap naszej wycieczki zapoznając się z jej istotnymi treściami krajoznawczymi. Podobna sytuacja jak na lewym brzegu rzeki występuje po jej drugiej stronie, tu dolinie towarzyszy jeszcze wyższe pasemko zalesionych wzniesień, co czyni z tego odcinka doliny malowniczy fragment o charakterze przełomu ciągnący się aż do Ubrzeży koło Łapanowa.

Jeszcze przed krawędzią wzgórz (Pogórze Wiśnickie) do Stradomki wpada od wschodu duży potok Polanka, sprawia on iż Stradomka wychodząc z przełomu nie płynie wprost na północ lecz kieruje swe wody nieco na zachód. Na całym swym przełomowym odcinku dolina liczy 5 km długości, nie jest to przełom w rozumieniu przełomu Dunajca przez Pieniny, niemniej dolina Stradomki zwęża się znacznie na tym odcinku mierząc 200 – 300 m szerokości, a sama rzeka jakby nam „bliższa”.

Grodzisko na Chrostowskiej Górze nie jest jedynym warownym miejscem w dolinie Stradomki, z podobnego typu grodziskiem mamy do czynienia po drugiej stronie rzeki w przysiółku Sobolowa – Sieradzka, miejsce to nazywane jest „Koci zamek”. Na stromym wzniesieniu górującym nad płaskodenną doliną rozpoznać można jeszcze nikłe ślady warownego założenia obronnego. Gródek, wzniesiony prawdopodobnie w II-giej połowie XIII w., był niewielkim obiektem, jakieś 19 x 15 m. Sądzi się po rozmiarach i lokalizacji, iż miał podobny charakter jak ten na Chrostowskiej Górze. W 1404 r. źródła określają go nawet mianem zamku. Przez odcięcie końcowej partii wzgórza szerokim rowem (około 10 m) powstała forma terenu o kształcie stożka - miejsce posadowienia strażnicy. Obwód szczytowego stożka wynosi 60 m długości, a ziemnych obwałowań u jego podstawy 180 m, zaś ich szerokość 2 – 4 m. Wały i fosa otaczające majdan grodziska widoczne są w częściach wzgórza nie ściętych wyrobiskami kamieniołomów. Od strony południowo-wschodniej i północno-zachodniej widoczne są stare łomy piaskowca, których eksploatacja naruszyła częściowo obszar grodziska.

Z Sieradzki, do której możemy dostać się i powrócić poprzez most na Stradomce w Sobolowie (wspomniane już skrzyżowanie), udajemy się w górę doliny do Kamyka, wioski, która nie zajęła dna doliny lecz rozlokowała się na wierzchowinie, użytkując dolinę jako ciąg komunikacyjny. Warto odszukać po zachodniej stronie kompleksu zabudowań oryginalną formę geomorfologiczną jaką stanowi niecodzienny w obszarze Pogórza Karpackiego wąwóz skalny. Fragment wąwozu z odsłoniętymi skalnymi ścianami, sięgającymi wysokości i 4 m, liczy około 35 m długości. Wąwóz jest czytelnym przykładem działania procesów wietrzeniowych i erozji.

Przemierzając dolinę warto też wspomnieć o innych historycznych okresach, które odcisnęły wokół swoje znamię, a to wczesny okres I-szej wojny światowej, tzw. „operację limanowsko-łapanowską”. W grudniu 1914 r. starły się w tym rejonie wojska carskiej Rosji z kontratakującymi dywizjami Austro-Węgier. Na linii frontu prawobrzeżnych wzgórz poległo wielu wojaków walczących ze sobą armii, pozostały po nich cmentarze, dziś stały się miejscem wspomnień i podziwem ich architektoniczno-krajobrazowych założeń.

Grodzisko
Z podobną konfiguracją topograficzno-obronną jak w rejonie Chrostowskiej Góry mamy do czynienia w Wieruszycach, u wylotu przełomowego odcinka doliny Stradomki. To wzniesienie nie jest tak wysokie jak poprzednie, lecz i tu skaliste i strome wzgórze obrano sobie na zasiedlenie otaczając go dodatkowo ziemnym wałem. Poniżej dworu obronnego o czym za chwilę, w brzegowej partii wzgórza odkryto ślady wczesnośredniowiecznych drewnianych obwałowań. Noszą one zgodnie z dawnym ich przeznaczeniem nazwę: „Grodzisko” i „Zamczysko”. W grudniu 1914 r. wykopano tu stanowiska ogniowe, w nich to odkryto podczas badań ślady popiołu, przepalonej ziemi i drewnianych konstrukcji. Grodzisko w Wieruszycach różni się od poprzednio prezentowanych istnieniem obszaru mieszkalnej osady, a nie tylko elementu stricte warownego.

Dwór obronny
Większe zainteresowanie wzbudzi zapewne wspomniany już dwór obronny zajmujący wierzchowinową część wzgórza. Jest to jedyny szlachecki dwór obronny na terenie Pogórza Wiśnickiego. Pierwszy obiekt - murowany dwór o charakterze wieży wznieśli Wieruscy wywodzący się z rodu Szreniawitów herbu Szreniawa w II-giej połowie XV wieku. Na początku XVI w. rozbudowano to założenie na większe, z dwoma wieżami alkierzowymi. Około roku 1530 miała miejsce kolejna rozbudowa dworu, dokonał jej w stylu renesansowym Wincenty Wieruski.

Budynek przykryty został bardzo charakterystycznym, wysokim, dwudzielnym dachem o gontowym pokryciu, zaś wieża dachem ostrosłupowym także gontowym. Dookoła dolnej kondygnacji wieży ciągnie się szereg strzelnic gdyż ta część dworu od początku stanowiła jego akcent obronny. Od strony południowej wejście osłania kamienny gotycki portal. Okna są mniejsze na dolnej kondygnacji, a większe na górnej, gdyż są to już okna renesansowe. Wewnątrz, w dolnej kondygnacji zachowały się sklepienia kolebkowe, a w piwnicach pozostało kilka portali; na jednym z nich widnieje data budowy, czyli rok 1531.

Bryła budynku zachowała wiele elementów świadczących o jej późnogotyckim pochodzeniu, a także o obronnym charakterze całości. Dwór, budowla z kamiennych bloków i cegły, w mało zmienionym od tego czasu kształcie przetrwał do dzisiaj.

W 1746 r. właścicielami Wieruszyc stali się Ołtarzewscy, za czasów których budowla zaczęła zwolna podupadać. Po ostatniej wojnie budynek był już mocno zdewastowany, gdyż wcześniej (od początków XX w.) użytkowano go jako spichlerz. Po przejęciu go przez prywatnego właściciela w 1981 r. obronnemu dworowi przywracany jest jego dawny wygląd. Wokół dworu stoją murowano-drewniane zabudowania dawnych stajni dworskich, a cały teren otacza dawny park, przechodzący na północnym stoku w las. W jego drzewostanie wyróżniają się modrzewie (8 szt. – pomniki przyrody).

W otoczenie dworu (teren prywatny) dostać się można asfaltową drogą prowadzącą także do domostw wsi Wieruszyce. Stara droga prowadząca niegdyś do dworu od strony wschodniej, na granicy z lasem z wolna zanika. W Wieruszycach dolina zatraca swój przełomowy charakter tworząc wraz z wpływającym z prawej strony do Stradomki Potokiem Saneckim niewielką kotlinkę erozyjną.

Łapanów
Łapanów, którego centralny plac przypomina wraz z istniejącą tu zabudową rynek małego miasteczka (przebudowany został gruntownie w 2006 r.), jest siedzibą gminy i obejmuje swym administracyjnym zasięgiem 17 sołectw; jest też równocześnie znaczącym ośrodkiem gospodarczo - kulturalnym dla tychże. Turystyczne znaczenie Łapanowa wiąże się z jego tranzytowym położeniem w ciągu drogi wojewódzkiej Wieliczka – Tymowa, czyli kierunku zachód – wschód, a także węzłowym położeniem lokalnych dróg. Początki Łapanowa sięgają przełomu XII/XIII w., kiedy to na całym obszarze doliny Stradomki rozpoczął się proces osadniczy.

Źródła pisane wspominają w roku 1326 o Łapanowie i ich pierwszych właścicielach Drużynitach (z Drużynitów wskutek podziału dóbr w 1465 r. wywodzą się między innymi Lubomirscy, którzy w pobliskim Lubomierzu mieli swe rodowe włości oraz Lasoccy z położonych niedaleko Lasocic). Po nich właścicielami łapanowskich dóbr zostają Łapanowscy i Łapkowie (również z tego samego rodu). Ale dziś obiektem zainteresowania turystów jest stary, drewniany kościół, zbudowany w roku 1529. Ten zabytkowy obiekt włączony jest w ciąg Szlaku Architektury Drewnianej, jako jeden z cenniejszych zabytków Małopolski.

Od paru już lat Łapanów został włączony także w krąg turystyki pielgrzymkowej, w okolicy powstał ciekawy, pieszy szlak pielgrzymkowy zwany szlakiem papieskim, nawiązuje do niegdysiejszych wędrówek Karola Wojtyły w tym rejonie.

Centralną pozycję w obszarze rynku zajmuje rozłożysty dąb (dąb szypułkowy – pomnik przyrody), to „Dąb Wolności”, drzewo posadzone zostało w 1928 r. w 10-tą rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości. Stojący zaś obok niego obelisk przypomina o wydarzeniu z roku 1932 – manifestacji chłopskiej, w trakcie której zginęło 5 –ciu z nich.
Wycieczkę doliną Stradomki czas kończyć, tym bardziej że zakończenie ma bezpośredni związek z samą rzeką.

Warunki naturalne koryta przed Łapanowem, ale w górę rzeki umożliwiły urządzenie na Stradomce zbiornika wodnego - zalewu. Spiętrzona woda utworzyła sporej wielkości, bo liczący około 3, 5 ha akwen służący przede wszystkim jako kąpielisko (strzeżony obszar kąpieliska liczy 0,25 ha powierzchni) oraz sportom wodnym (kajaki, łodzie, rowery wodne) i wędkarzom. Przylegający do zalewu obszar o powierzchni około 5 ha mieści pawilony mieszkalne, pole campingowe i namiotowe, boiska sportowe, parking, znajduje się tu też mała gastronomia oraz urządzenia zaplecza technicznego.

Tak bogaty przegląd zasobów przyrodniczo-kulturowych jaki przewinął się w trakcie tej wirtualnej wędrówki doliną Stradomki, skłoni zapewne naszych Czytelników do osobistej peregrynacji tym szlakiem. Licząc od Bochni, proponowana trasa liczy 22 km(w jedną stronę)

Czesław Anioł